LITERAIRE BOUWSTENEN:

OORLOG EN TERPENTIJN

Hertmans, S. (2013). Oorlog en terpentijn

Antwerpen: De Bezige Bij

Schrijver Stefan Hertmans krijgt in 1981 van zijn grootvader 2 volgeschreven schriften met zijn memoires cadeau. Wanneer Hertmans twee maanden later aan het sterfbed van zijn grootvader staat, belooft hij dit levensverhaal neer te schrijven. Vervolgens bergt hij de schriften op en durft hij niet aan deze loodzware taak te beginnen. Dertig jaar later is het dan eindelijk zover: in 2013 brengt hij het boek Oorlog en Terpentijn uit. 

Voor Hertmans is het schrijven van het boek een schuldaflossing. De kleine Stefan kreeg voor zijn twaalfde verjaardag van zijn grootvader een gouden zakhorloge cadeau. Dit horloge ging al vijf generaties mee en zijn grootvader had dit gedurende heel de oorlog in zijn zak zitten. De twaalfjarige Stefan Hertmans laat het horloge echter vallen en voelt zich onwijs schuldig. Hij maakt het symbool dat de familie samenhield kapot. Hertmans noemt deze schuldaflossing dan ook het belangrijkste motief om dit boek te schrijven. Hij vindt het belangrijk om hiervoor echt de tijd te nemen en laat daarom de schriften zo lang links liggen (LezenTV.nl, 2014).

Dit persoonlijk boek is een familiekroniek. In deze roman is de grens tussen fictie en non-fictie bijzonder klein. Daarom kunnen we dit boek categoriseren als faction: een mengvorm van realisme en fictie. Het is een speurtocht naar het verleden. De zwart-witfoto's vallen op en geven het boek een non-fictierandje.

In Oorlog en Terpentijn staat het leven van Urbain Martien – de grootvader dus – centraal. Het boek is opgedeeld in drie delen. In het eerste deel maken we kennis met de jonge Urbain die een armoedige jeugd kent in Gent in het begin van de twintigste eeuw. In deel twee staat Urbain aan het front van de Eerste Wereldoorlog. Het derde deel draait rond het leven van Urbain na de oorlog en de zoektocht van Hertmans naar feiten. Wat opvalt is het wisselende vertelperspectief tussen de delen. Het eerste en derde deel worden verteld vanuit het perspectief van de schrijver zelf, Stefan Hertmans. Hij schrijft als ik-verteller over zichzelf en de herinneringen aan zijn grootvader. Daarnaast is er ook een auctoriële verteller die het verhaal overneemt op de momenten dat er levensgebeurtenissen van Urbain Martien plaatsvinden waar de auteur zelf niet bij was. In het tweede deel, de jaren aan het front, neemt de ik-verteller vanuit het perspectief van Urbain Martien het verhaal over. Dit deel leest meer als een dagboek. In het boek is er dus sprake van een meervoudige vertelsituatie.

De schrijfstijl in deel één en drie doet wel erg literair aan. Hertmans brengt sierproza met lange zinnen die de nodige concentratie vragen. Het boek bestaat uit flarden van herinneringen en beschrijvingen. Dit maakt het niet eenvoudig om te volgen en ook connectie maken met de personages is niet evident. Wanneer ik het boek begin te lezen, heb ik lange tijd het gevoel dat ik een inleiding van de schrijver over het boek aan het lezen ben. Het duurt even voor ik doorheb dat dit echt gewoon het boek is. In het tweede deel, wanneer Urbain zelf het woord neemt, is er een stijlbreuk. De zinnen zijn dan een stuk korter en het taalgebruik eenvoudiger. Zelf vind ik dit het aangenaamste deel om te lezen. Hier komt het boek eindelijk echt tot leven.

Oorlog en Terpentijn brengt het volledige leven van Urbain Martien en loopt over een tijdspanne van bijna een volledige eeuw. Het valt mij op dat Urbain geboren lijkt in een compleet andere wereld dan de onze, waar paard-en-kar nog het belangrijkste vervoersmiddel was. De verhaalopbouw die op herinneringen is gebaseerd, springt regelmatig van de hak op de tak. Dit in combinatie met de grote tijdspanne maakt dat sujet en fabel totaal niet gelijklopen. Het verhaal kent een duidelijk gesloten einde en stopt wanneer de grootvader overlijdt.

Oorlog en Terpentijn brengt het verhaal van de Eerste Wereldoorlog op een persoonlijke en intieme manier. Het boek geeft stem aan de stemloze, zodat een kleine historie niet vermalen geraakt in de grote geschiedenis (Vlogboek, 2014). Dat lijkt me een mooi grondmotief. De abstracte motieven in dit boek zijn vleit en toewijding, de moeizame genezing van trauma's, stille volharding en dromen van de schilderkunst.

Het boekt kent een mooie samenvatting in zijn titel. Oorlog en Terpentijn gaat over het leven van Urbain Martien. Een man die de Eerste Wereldoorlog heeft meegemaakt en daardoor getekend is voor de rest van zijn leven. Een plichtbewuste militair, die veel liever een vrije kunstenaar was geweest.

"Zo was deze paradox de constante van zijn leven: heen en weer te worden geslingerd tussen de militair die hij noodgedwongen was geweest en de kunstenaar die hij had willen zijn. Oorlog en terpentijn. De vrede van zijn laatste jaren heeft hem langzaam afscheid laten nemen van zijn trauma's." (Hertmans, 2013, p. 332)

Bronnen

LezenTV.nl. (2014, 12 mei). Stefan Hertmans: Oorlog en terpentijn [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=HJUkKynJuRo

Vlogboek. (2014, 23 november). Vlogboek12 - Auke Hulst / Stefan Hertmans / Theo Thijssen [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=-kK9fFvYU8c