LITERAIRE BOUWSTENEN: 

PALLIETER

Timmermans, F. (1916). Pallieter

Amsterdam: Uitgeverij Polis

Hoeveel schrijvers kunnen er zeggen dat een van hun personages het tot een begrip in de Dikke van Dale heeft geschopt? Niet veel in elk geval. Felix Timmermans wist met Pallieter een fenomeen te creëren dat na meer dan 100 jaar nog steeds overeind staat. De levenslustige kerel, zoals het woordenboek Pallieter omschrijft, veroverde heel wat harten in binnen- en buitenland. Toch was er ook altijd veel kritiek te vinden en werd de literaire waarde regelmatig in vraag gesteld (Absillis, 2016).

Timmermans brengt in 1916 zijn eerste roman Pallieter uit. Het verhaal van de levenslustige Pallieter, een professionele flierefluiter die de dagen 'melkt', zit vol vrolijkheid, gezelligheid en prachtige natuur. Het boek wordt dan ook onmiddellijk warm ontvangen als een vlucht uit de barre oorlogsrealiteit. Voor veel lezers voelt het aan als een postkaart uit een verloren paradijs. Pallieter weet zich ook na de oorlog staande te houden; het is dan ook veel meer dan een tijdelijke vlucht uit de harde werkelijkheid. Het is een pleidooi voor een nieuw begin (Absillis, 2016).

"Zij bezag Pallieter voldaan, en hare oogen werden grooter dan anders. Hij tikte op haar handen, en wees haar de vier torens aan die men van hier zien liggen kon: Duffel, Mijlstraat, Huut en Mechelen. Nu lag de Reinaert ver vandaan, heel ver achter de boomen, aan den achtersten Nethedraai. Van hier gezien was 't Netheland weeldrig en uitverkoren als de borst der aarde." (Timmermans, 1916, p. 78-79)

Protagonist Pallieter woont op zijn lusthof De Reynaert in het Neteland nabij Lier, samen met zijn meid Charlot. Pallieter leeft gulzig en gretig en ontmoet op een dag Marieke. De liefde is groot en wordt bezegeld met een drieling. Wanneer Pallieter verneemt dat de opkomende industrie zijn schone vallei beetje bij beetje komt inpalmen, besluit het gezin de wijde wereld in te trekken. Het verhaal begint ab ovo, bij het begin van de lente in de mooie meimaand. Veertien maanden lang, op het ritme van de seizoenen, neemt de verteller je mee in het dagelijkse leven van Pallieter. De gebeurtenissen verlopen in chronologische volgorde maar er vallen toch af en toe gaten in het verhaal, wat logisch is gezien de vrij lange tijdsperiode. Dat maakt het tijdsverloop discontinu.

Omdat in het boek de sfeer en het beschrijvende karakter van de omgeving centraal staan, maken de paar personages die op het Vlaamse lusthof wonen weinig psychologische ontwikkeling door. Het zijn allemaal vlakke personages. De sfeer van zorgeloosheid overheerst, waardoor er weinig drama te vinden is dat de personages zou kunnen uitdagen en veranderen. Toch is Pallieter zelf een interessant figuur te noemen. Niemand heeft vat op hem; hij lapt alle regels aan zijn laars. Pallieter is een vrije geest die schopt tegen alle hooggeplaatste mensen en instituten (KANTL, 2020). Zo heeft hij wel wat weg van het personage Tijl Uilenspiegel van Charles De Coster. Ze kennen allebei een onverwoestbare levenswil en halen allerlei grappen en grollen uit (Absillis, 2016). Pallieter is een onstuimige gevoelsmens zonder schaamte. Deze karaktertrekken worden regelmatig in de verf gezet. Zo gaat Pallieter vaak uit de kleren en spreekt hij tegen iedereen zijn sappige dialect. De naaktheid en zijn taalgebruik zijn dan ook belangrijke leidmotieven in het verhaal.

Critici schilderden Pallieter vaak af als simpele streekroman maar het is veel meer dan dat. Ondanks de immense liefde die Pallieter koestert voor zijn streek, vertrekt hij uiteindelijk. Zijn opstandigheid en zelfbewustzijn liggen aan de basis van zijn verlangen naar de wijde wereld (Absillis, 2016). Pallieter trekt de wereld rond op zoek naar het verbond tussen mens en natuur. Het draait rond deze onlosmakelijke band en de kracht van de natuur die wij de dag van vandaag misschien al lang vergeten zijn (KANTL, 2020). Het hoofdpersonage is dan ook een klimaatactivist avant la lettre die pleit voor het behoud van de natuur. Pallieter is een ode aan de verwondering, de levenslust en het genot. Dat lijkt me een mooie omschrijving van het grondmotief met aan de basis de abstracte motieven van vrijheid, ongebondenheid, vrije geest en levensvreugde.

"Het smakelijke groen dat de malsche Mei zoo zot uit de boomen had geklopt, was opengevouwen en overdekte nu het aanschijn van de wereld. De beemden waren één bloem en de reuken van kruidnagel, lisch en peterselie wandelden ondereen bij nacht en dage door de lucht. 't Was om er bij in slaap te vallen lijk een slang door zoet muziek... Wie had het in den witten winter kunnen denken, dat er in die kale, harde aarde en die bloote, zwarte boomen zulke macht van hartverheugend leven zat bijeengekoekt? Pallieter zal in den hof het jong groen te zuiveren. De grond was malsch lijk boter en blonk van de vettigheid. De zon kwam lijk een warme adem op Pallieter zijn wit hemd, en het deed hem zoo'n deugd dat hij er zijnen rug van ronddraaide, en hij zong." (Timmermans, 1916, p. 31)

Pallieter is geen roman die je moet lezen voor het spannende verhaal. Alles draait rond de sfeer en de prachtige stijl waarin dit boek geschreven is. Het is een traag boek dat vol zit met zintuigelijke taal (KANTL, 2020). Timmermans gebruikt veelvuldig hyperbolen en synesthesieën, waarbij hij 2 zintuigen met elkaar vermengd zoals rinkelende zonnestralen, het malse licht en zoete liederen. Hij schildert met woorden en heeft daarmee veel raakvlakken met het impressionisme. Zo omschrijft hij de maneschijn eens als groen-blauw vermengd met melk. De mens en de natuur worden niet weergegeven zoals ze zijn, maar hoe ze door de ogen van de protagonist worden waargenomen. Timmermans zet een kinderlijke verbazing voor de omgeving op papier (Absillis, 2016).

In de eerste versie van de literaire canon met essentiële werken uit de Nederlandstalige literatuur - opgesteld in 2015 door Koninklijke Academie voor Nederlandse Taal en Letteren - kreeg Pallieter geen plaats in de eregalerij. Na de update in 2020 was dit wel het geval. Deze aarzeling om het boek op te nemen, toont de dubbele relatie die veel mensen met de klassieker hebben. Aan de ene kant valt het literair-historisch belang niet te ontkennen: de immense populariteit in binnen- en buitenland zorgde voor talloze herdrukken. Aan de andere kant bleef de kritiek op de vlakke karakters en simpele, boerse schets van Vlaanderen aanwezig (Willaert, 2021). Die mensen vergeten echter wat voor parel het boek is, zowel qua stijl als qua boodschap. Ik vind Pallieters plaats in de canon meer dan terecht.

Bronnen

Absillis, K. (2016). "Lot er ons de sijs van aflakke": Bij de honderdste verjaardag van Pallieter. Uitgeverij Polis.

KANTL. (2020, 26 juni). Gerda Dendooven over Pallieter/Felix Timmermans [Video]. YouTube. https://www.youtube.com/watch?v=gbm_Wo9uYbQ

Timmermans, F. (1916). Pallieter. Uitgeverij Polis.

Willaert, F. (2021, 24 april). Felix Timmermans, Pallieter (1916). Neerlandistiek. https://neerlandistiek.nl/2021/04/felix-timmermans-pallieter-1916/